Projektowanie i wdrażanie działań zapobiegających przemocy szkolnej, wykluczaniu i prześladowaniu rówieśniczemu na poziomie oddziału szkolnego

Adresatami kwalifikacji są nauczyciele przedmiotów lub zajęć oraz nauczyciele wychowawcy w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych.

Posiadanie kwalifikacji pełnej co najmniej na 6 poziomie Polskiej Ramy Kwalifikacji lub ukończenie studiów pierwszego stopnia. Posiadanie kwalifikacji pedagogicznych niezbędnych do pracy w systemie oświaty (przygotowanie pedagogiczne w rozumieniu rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli, Dz. U. z 2020 r. poz. 1289).

Zdobycie opisywanej kwalifikacji może być ważnym kamieniem milowym na drodze rozwoju zawodowego nauczycieli, zwłaszcza tych nauczycieli, którzy planują prowadzenie wychowawstwa klas, klubów młodzieżowych, kół przedmiotowych etc. Kwalifikacja kierowana jest do osób aktualnie pracujących w szkołach, a jej uzyskanie ma dać im możliwość podejmowania się nowych zadań oraz poprawić skuteczność dotychczasowych oddziaływań wychowawczych.

Ważny bezterminowo

Uzasadnienie zapotrzebowania na kwalifikację i zasadności wprowadzenia jej do ZSK zostanie dokonane w oparciu o poniżej przytoczone i omówione źródła: (1) skala przemocy i dręczenia rówieśniczego w ogólnopolskich badaniach; (2) konsekwencje przemocy i dręczenia rówieśniczego uczniów; (3) problemy nauczycieli w wykrywaniu i zapobieganiu przemocy rówieśniczej; (4) efektywność programów antyprzemocowych projektowanych i przypisanych do konkretnego poziomu edukacji, zespołu klasowego lub przypadku wykluczenia i prześladowania. Skala przemocy i dręczenia rówieśniczego w ogólnopolskich badaniach: Zjawiska przemocy szkolnej, dręczenia, wykluczania i izolowania dotykają - w zależności od źródła - różnej liczby uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych (Komendant-Brodowska, 2014). W badaniach HSBC 2009/2010 za ofiary dręczenia uznano wśród 11-latków: 14% uczniów (10% dziewcząt i 17% chłopców); wśród 13-latków: 11% uczniów (8% dziewcząt i 14% chłopców); wśród 15-latków: 7% uczniów (5% dziewcząt i 8% chłopców) (Mazur & Małkowska-Szkutnik, 2011). Badania prowadzone w szkołach podstawowych w latach 2001-2006 ujawniły 15,5-29,8% odrzuconych uczniów (Deptuła, 2006), a w 2009 r. już 21,3% (Deptuła, 2013). W szkołach niepublicznych odpowiednio: 32%, 27% i 26% (Ostaszewski, Rusecka-Krawczyk i Wójcik, 2011).W badaniach i analizach można zauważyć różnice w postrzeganiu przemocy rówieśniczej przez uczniów i personel szkoły. Widać wyraźnie, iż nauczyciele, pedagodzy i dyrektorzy rozpoznają ewidentne przypadki przemocy, czyli przemoc fizyczną (pobicie, bójki, szturchanie etc.) i werbalną (przezywanie, dogadywanie, publiczne poniżanie etc.), wskazując na częste występowanie zachowań tego typu (Przewłocka, 2015; Wójcik et.al 2016). Uczniowie także deklarują, że są to najczęściej występujące rodzaje zachowań przemocowych. Wyraźna rozbieżność pojawia się wówczas, gdy badane jest postrzeganie innych, mniej oczywistych rodzajów przemocy. Aż 72% badanych nauczycieli nie potrafiło określić stopnia występowania agresji relacyjnej (wykluczania, ignorowania, pomijania w rozmowie, plotkowania, obgadywania etc.), seksualnej (komentarze dotyczące ciała, poklepywanie, dotykanie etc.) oraz cyberprzemocy (poniżanie i wykluczanie na forach internetowych, przesłanie obraźliwych zdjęć, kradzież tożsamości). Natomiast uczniowie zauważają, że we szkołach ma miejsce agresja relacyjna oraz wykluczanie i poniżanie w Internecie, głównie na Facebooku, gdzie według uczniów istnieje dużo sposobów okazywania niechęci i pogardy (Wójcik i in., 2015). Najprawdopodobniej więc pracownicy szkoły nie wiedzą o tego rodzaju zachowaniach lub nie interpretują ich w kategoriach prześladowania (Bauman i Del Rio, 2006). Sami uczniowie określają agresję relacyjną jako zachowania subtelne i przemoc w "białych rękawiczkach" lub "techniki szpilkowe", mniej widoczne i trudne do jednoznacznego zdefiniowania, ale bardzo szkodliwe i krzywdzące dla ofiar (Craig, Pepler i Atlas, 2000; Wójcik i in., 2015). Istotnym aspektem wyjaśniającym przytoczoną rozbieżność może być niska wartość wskaźnika dla relacji nauczyciel - uczeń. W badaniu PISA (OECD, 2013 za Przewłocka, 2015) wartość wskaźnika sytuuje Polskę na ostatnim miejscu wśród 29 badanych krajów. W porównaniu z pozostałymi badanymi krajamip uczniowie najgorzej określili nie tylko relacje z nauczycielami, ale także ich zainteresowanie samopoczuciem i sprawami uczniów, sprawiedliwość traktowania i gotowość do pomocy. Konsekwencje przemocy i dręczenia rówieśniczego uczniów: Uzasadniając potrzebę wprowadzenia opisywanej kwalifikacji, należy zwrócić uwagę na poważne konsekwencje zarówno dla ofiar wiktymizacji, jak i dla agresorów oraz świadków. Poza bezpośrednimi konsekwencjami "tu i teraz" - obniżonym samopoczuciem i samooceną, gorszymi wynikami w nauce, niechęcią do szkoły, niższą frekwencją, należy zwrócić uwagę na konsekwencje długofalowe - zamaskowane efekty przemocy (DeLara, 2016) takie jak: depresja ofiar, lęki społeczne, ograniczone funkcjonowanie w grupach, erozja poczucia odpowiedzialności, brak umiejętności współpracy i rozwiązywania konfliktów. Należy także wspomnieć o drastycznych skutkach procesu. Jak pisze Komendant-Brodowska (2014), dręczenie szkolne może prowadzić do samobójstwa ofiary. W Polsce najbardziej znany taki przypadek miał miejsce w 2006 roku, kiedy to piętnastoletnia gimnazjalistka z Gdańska odebrała sobie życie po jednym z kolejnych epizodów dręczenia. Problemy nauczycieli w wykrywaniu i zapobieganiu przemocy rówieśniczej: Raporty z badań prowadzonych wśród nauczycieli wskazują, iż część z nich deklaruje brak przygotowania do działań zapobiegających przemocy i dręczeniu rówieśniczemu. Utrzymują, iż nie mają zarówno czasu, jak i narzędzi do prowadzenia interwencji (Wójcik et. al., 2016; Wójcik et. al., 2015a; Wójcik et. al., 2015b). Największym problemem jest dla nauczycieli wykrywanie i interweniowanie w przypadku cyberprzemocy, co wyraźnie widać w raporcie NIK, pokazującym, że z cyberprzemocą zetknęło się prawie 40% uczniów. Wykrywalność tego zjawiska, zdaniem nauczycieli, to 97%, z czym zgadza się jedynie 49% uczniów. Ponadto jedynie 13% uczniów zwróciłoby się o pomoc do nauczyciela w razie zauważenia tego problemu, co potwierdzają badania prowadzone na Śląsku (Mondry, Wójcik, 2016). Jednocześnie jednak uczniowie liczą na wsparcie nauczycieli i ich kompetencje w tworzeniu wspierającego klimatu szkoły i klasy, jak pokazała Jadwiga Przewłocka (2015) w raporcie dotyczącym klimatu szkoły i jego znaczenie dla funkcjonowania uczniów w szkole. Efektywność programów antyprzemocowych projektowanych i dedykowanych dla konkretnego przypadku Zapobieganie przemocy rówieśniczej jest najefektywniejsze, gdy nauczyciel lub wychowawca klasy zarówno zna mechanizmy działające w grupie rówieśniczej, jak i potrafi przeanalizować bieżącą sytuację interpersonalną w klasie. Dostosowanie działań do konkretnego przypadku gwarantuje zmniejszenie liczby incydentów dręczenia i wykluczania. Wskazują na to wyniki badań w prowadzonych w projektach Bliżej (NCBiR) oraz Inkla (Fundacja na rzecz Nauki Polskiej) oraz w badaniach dotyczących zapobiegania przemocy rówieśniczej. Kwalifikacja "Projektowanie i wdrażanie działań zapobiegających przemocy szkolnej, wykluczaniu i prześladowaniu rówieśniczemu na poziomie zespołu klasowego" stanowi odpowiedź na przedstawione powyżej problemy oraz potrzeby nauczycieli i uczniów. Wprowadzenie kwalifikacji pozwoli na lepsze przygotowanie nauczycieli przedmiotowych i nauczycieli wychowawców do działań zwiększających bezpieczeństwo w klasach, a tym samych szkołach. Przy wsparciu Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji nauczyciele będą mogli potwierdzać swoje umiejętności i w bardziej profesjonalny sposób wdrażać programy zapobiegające przemocy i promujące pozytywny klimat w zespołach klasowych.

Bibliografia:
Deptuła, M. (2013). Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia. Warszawa: PWN. DeLara, E. (2016). Bullying Scars: The Impact on Adult Life and Relationships. Oxford University Press. Komendant-Brodowska, A. (2014). Świadkowie przemocy na strukturalnym polu minowym. Analiza zależności między strukturą grupy a zakresem reakcji na agresję. Decyzje, (22), 117-146. Mazur, J. i Małkowska, A., (2003). Sprawcy i ofiary przemocy wśród uczniów w Polsce. Medycyna Wieku Rozwojowego, 7(1), 121-283. Mazur, J., & Małkowska-Szkutnik, A. (2011). Wyniki badań HBSC 2010: raport techniczny. Mazur, J. i Kołoło, H. (2006). Związek między przemocą rówieśniczą w szkole a samopoczuciem psychicznym uczniów gimnazjum. Dziecko krzywdzone, 5(1), 80-92. Mondry, M., & Wójcik, M. (2016). Postrzeganie cyberprzemocy przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Czasopismo Psychologiczne Ostaszewski, K., Rusecka-Krawczyk, A. i Wójcik, M. (2011). Czynniki chroniące i czynniki ryzyka związane z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalistów klasy I-III (s. 50-51). Zakład Psychologii i Profilaktyki Zdrowia Psychicznego "Pro-M". Przewłocka, J. (2015). Bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach: raport z badania. Instytut Badań Edukacyjnych. Wójcik, M., Hełka, A., Kozak, B., Błońska, M., Garbaciuk, A., &Małczak, M. (2015a). Zapobieganie wykluczeniu rówieśniczemu w gimnazjum. Edukacja, 3(134). Wójcik, M., & Kozak, B. (2015a). Bullying and exclusion from dominant peer group in Polish middle schools. Polish Psychological Bulletin, 46. doi:10.1515/ppb-2015-0001 Wójcik, M., Hełka, A., Kozak, B., Wośko, A., &Błońska, M. (2016). Postrzeganie przez nauczycieli problemu przemocy rówieśniczej i jej przeciwdziałania w środowisku szkolnym. Czasopismo Psychologiczne - Pychological Journal, 22(2).

Niektóre elementy efektów uczenia się, które zostały określone we wniosku, są realizowane w ramach studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich realizujących programy kształcenia związane z pedagogiką. Jednakże biorąc pod uwagę to w jakiej formie kwalifikacje pełne funkcjonują w systemie ZRK nie jest obecnie możliwe wskazanie wspólnych efektów uczenia z kwalifikacjami rynkowymi.

1. Etap weryfikacji.

1.1 Zestawy efektów uczenia się są sprawdzane wyłącznie za pomocą następujących metod: test teoretyczny, analiza dowodów i deklaracji, prezentacja multimedialna, obserwa w warunkach symulowanych, wywiad swobodny.
1. Test teoretyczny (walidacja efektu uczenia się "Posługuje się wiedzą dotyczącą grupy rówieśniczej i jej dynamiki" oraz efektu uczenia się "Posługuje się wiedzą dotyczącą przemocy rówieśniczej" z zestawu efektów uczenia się 1).
2. Analiza dowodów i deklaracji w postaci analizy raportu zawierającego: diagnozę oddziału szkolnego, program prewencyjny, harmonogram realizacji programu prewencyjnego oraz raport z wdrożenia programu prewencyjnego (walidacja efektów uczenia się: "Przygotowuje charakterystykę oddziału szkolnego", "Przygotowuje program prewencyjny dla oddziału szkolnego" oraz "Wdraża program prewencyjny dla oddziału szkolnego" z zestawu efektów uczenia się 1).
3. Prezentacja multimedialna dotycząca opracowanego raportu z wdrożenia programu prewencyjnego (walidacja efektu uczenia się "Wdraża program prewencyjny dla oddziału szkolnego" z zestawu efektów uczenia się 1).
4. Obserwacja w warunkach symulowanych: wykonanie zadania praktycznego na podstawie dostarczonego przez komisję walidacyjną opisu przypadku prześladowania rówieśniczego (walidacja efektów uczenia się: "Diagnozuje oddział szkolny pod kątem występowania zachowań przemocowych", "Dobiera program interwencyjny do sytuacji zdiagnozowanej w oddziale szkolnym" oraz "Wdraża działania interwencyjne w oddziale szkolnym" z zestawu efektów uczenia się 2).
5. Wywiad swobodny - rozmowa z członkami komisji walidacyjnej (walidacja wszystkich efektów uczenia się z zestawu efektów uczenia się 1 i 2).

1.2 Zasoby kadrowe:
Proces walidacji odbywa się przed komisją walidacyjną składającą się z trzech członków. Wszyscy członkowie komisji walidacyjnej muszą posiadać co najmniej wykształcenie wyższe (magisterskie) i co najmniej trzyletnie praktyczne doświadczenie w pracy z dziećmi lub młodzieżą w szkołach lub placówkach systemu oświaty (osoby takie jak: nauczyciel, dyrektor szkoły, psycholog lub pedagog szkolny). Ponadto co najmniej jeden członek komisji walidacyjnej musi posiadać stopień naukowy doktora (w dyscyplinie naukowej: psychologia, pedagogika) oraz udokumentowane doświadczenie w pracy naukowej w zakresie problematyki przemocy rówieśniczej.

1.3 Sposób organizacji walidacji oraz warunki organizacyjne i materialne:
Instytucja certyfikująca musi zapewnić salę z dostępem do komputera, projektora lub rzutnika oraz ekranu (do przeprowadzenia prezentacji multimedialnej). Walidacja może być, w całości lub w części, prowadzona zdalnie (on-line), pod warunkiem stosowania przez instytucję certyfikującą narzędzi on-line zapewniających wiarygodne sprawdzenie,czy osoba ubiegająca się o nadanie kwalifikacji rynkowej osiągnęła wyodrębnioną część lub całość efektów uczenia się. Narzędzia i metody stosowane w walidacji prowadzonej zdalnie powinny w szczególności umożliwiać identyfikację osoby przystępującej do walidacji, samodzielność pracy tej osoby i zabezpieczenie przebiegu walidacji przed ingerencją osób trzecich.

2. Etapy identyfikowania i dokumentowania:
Instytucja certyfikująca musi zapewnić kandydatom dostęp do doradcy walidacyjnego.
Osoba pełniąca funkcję doradcy walidacyjnego powinna posługiwać się wiedzą dotyczącą:
1) profilaktyki i zapobiegania przemocy szkolnej i rówieśniczej;
2) metod walidacji dla danej kwalifikacji rynkowej;
3) systemu kwalifikacji zawodowych w Rzeczypospolitej Polskiej;
4) organizacji i funkcjonowania systemu oświaty w Rzeczypospolitej Polskiej.

Wniosek został poddany konsultacjom z zainteresowanymi środowiskami. Stanowisko w sprawie wniosku przysłały 4 podmioty (Komisja Kształcenia Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Zespół Boloński Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Szkoła Podstawowa Integracyjna Nr 135). 3 podmioty pozytywnie zaopiniowały projekt kwalifikacji, w tym 1 zgłosił uwagi wskazujące na konieczność zmian w jej opisie, natomiast 1 podmiot wyraził negatywną opinię na temat włączenia kwalifikacji do ZSK.